Προβλήματα προγραμματισμού και αξιοποίησης έργων για την αντιμετώπιση των αναγκών σε νερό άρδευσης στη Θεσσαλία

Του Dr Θόδωρου Καρυώτη

Γεωπόνου-Εδαφολόγου, συντ. Τακτικού Ερευνητή ΕΛΓΟ “ΔΗΜΗΤΡΑ”

Η άντληση υπόγειων νερών για άρδευση των καλλιεργειών της Θεσσαλίας από το τέλος της δεκαετίας του 80 μέχρι σήμερα ξεπέρασε τα 3 δισεκατομ. κυβικά μέτρα. Σύµφωνα µε όσα προβλέπονται στο αναθεωρημένο Σχέδιο ∆ιαχείρισης των Υδάτων Θεσσαλίας, η παραπάνω ποσότητα πρέπει να επιστρέψει σταδιακά στους υπόγειους υδροφορείς. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη µείωση της ποσότητας άντλησης και παράλληλο εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων. Υπολογίσθηκε ότι η περίοδος επαναφοράς είναι περίπου 60 έτη. Η υπερεκμετάλλευση των υπόγειων νερών είχε ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας των υδατικών πόρων αλλά και την υφαλμύρινση μεγάλων εκτάσεων καλλιεργούμενων εδαφών, ειδικά στο ανατολικό τμήμα της Θεσσαλίας.

Πριν από μερικούς μήνες (Απρίλιος 2020), η Περιφέρεια Θεσσαλίας ανακοίνωσε 33 μελέτες και 49 έργα διαχείρισης υδάτινων πόρων για τη Θεσσαλία. Ανακοινώθηκε ότι πρόκειται για ένα σχέδιο, που αποτυπώνει την υφιστάμενη κατάσταση (άρδευση, καλλιέργειες κ.λπ.), καταγράφει τις ανάγκες και προγραμματίζει την προτεραιότητα των έργων π.χ. ταμιευτήρες, λιμνοδεξαμενές, φράγματα και κλειστά αρδευτικά δίκτυα τα οποία πρόκειται να χρηματοδοτηθούν. Βέβαια, υπάρχουν σοβαρές επιφυλάξεις εάν πρόκειται για ρεαλιστικό και υλοποιήσιμο σχέδιο ή για μια ακόμη δημαγωγική εξαγγελία. Συνήθως η απόσταση μεταξύ εξαγγελιών και έργων είναι πολύ μεγάλη, ειδικά όταν πρόκειται για αποσπασματικές προτάσεις.

Τα προβλήματα της αξιοποίησης έργων και της ορθολογικής χρήσης νερού για άρδευση στη Θεσσαλία είναι σημαντικά. Παρακάτω γίνεται μια προσπάθεια σύντομης παρουσίασης επιλεγμένων έργων που εκτός των άλλων στοχεύουν και στην αντιμετώπιση της έλλειψης νερού. Επίσης, το άρθρο αναφέρεται και σε ορισμένα προβλήματα συνυφασμένα με την αποτελεσματικότητα των έργων και τις επιπτώσεις από την μη τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων.

Η κατάσταση για τη μερική εκτροπή Αχελώου

Για το τεράστιο θέμα της εκτροπής του Αχελώου, να υπενθυμίσουμε ότι ο αρχικός σχεδιασμός των έργων προέβλεπε τη μεταφορά 1,2 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού προς τον θεσσαλικό κάμπο! Μετά από πολλά χρόνια, τα σχέδια άλλαξαν και η μεταφορά νερού προς τη Θεσσαλία περιορίσθηκε στα 250 εκατ. κυβικών μέτρων τον χρόνο. Δυστυχώς, υπάρχουν έξι αρνητικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας για τα σχέδια μερικής εκτροπής, με κορυφαία την Απόφαση του ΣτΕ 26/2014, στην οποία εισηγήτρια ήταν η σημερινή Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Η Ελλάδα δεν μπορεί μέχρι το 2023 να ζητήσει από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή επαναδιαπραγμάτευση ή αλλαγές στα Σχέδια Διαχείρισης Λεκανών Απορροής του Αχελώου που κατατέθηκαν το 2017. Τα Σχέδια Διαχείρισης προβλέπουν μηδενική εκτροπή υδάτων προς τη Θεσσαλία και πρέπει να αλλάξουν ώστε να προχωρήσει το μοντέλο της μερικής εκτροπής του Αχελώου. Πάντως, απαιτείται ολοκληρωμένη τεκμηρίωση στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις απαιτήσεις σε νερό των καλλιεργειών της Θεσσαλίας, ώστε να αποδειχθεί η ανάγκη της μερικής εκτροπής. Επιπλέον, χρειάζονται κεφάλαια εκατοντάδων εκατομμυρίων για τα έργα άρδευσης, ενώ είναι γνωστό ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν χρηματοδοτεί υποδομές για τις οποίες θεωρεί ότι πρέπει να πληρώσουν οι χρήστες, κυρίως οι αγρότες.

Λίμνη Κάρλα

Οι επαναλαμβανόμενες και αντιφατικές δηλώσεις διαφόρων αιρετών αξιωματούχων της Περιφέρειας Θεσσαλίας για τη μερική επίλυση του αρδευτικού προβλήματος της Θεσσαλίας με νερό από την Κάρλα, έχουν κουράσει τους πολίτες και ειδικά τους αγρότες. Οι περισσότερες ανακοινώσεις και τα δελτία τύπου δεν έχουν καμία ισχυρή επιστημονική βάση, απλά δημιουργούν σύγχυση. Τον περασμένο Οκτώβριο ο κ. Περιφερειάρχης δήλωνε γενικά και αόριστα για το έργο της Κάρλας ότι αρδεύει πάνω από 100.000 στρέμματα. Να υπενθυμίσουμε ότι υπάρχουν επιστημονικές μελέτες για την ευρύτερη περιοχή της Κάρλας οι οποίες έχουν υπολογίσει τις απαιτήσεις των καλλιεργειών σε νερό άρδευσης. Αυτές είναι διαφορετικές για την κάθε μια από τις τέσσερις υποπεριοχές της λεκάνης απορροής της Κάρλας. Με βάση το Σχέδιο Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής του Υδατικού Διαμερίσματος Θεσσαλίας, έχει ορισθεί ότι η ασφαλής απόληψη για την Κάρλα ανέρχεται σε 40.000.000 κυβικά μέτρα και μπορεί να καλύψει τις απαιτήσεις σε νερό για καλλιεργούμενη έκταση 84.400 στρεμμάτων. Όμως, η oρθολογική χρήση των υδατικών πόρων της ευρύτερης περιοχής Κάρλας πρέπει να συνδεθεί με τη σύνταξη λεπτομερούς σχεδίου αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών.

Λειτουργία ΤΟΕΒ

Οι Τ.Ο.Ε.Β. λειτουργούν σύμφωνα με το Ν.Δ.3881/1958 «Περί Έργων Εγγείων Βελτιώσεων» (ΦΕΚ 181/Α). Αντικείμενό τους είναι η διοίκηση, λειτουργία και συντήρηση των εγγειοβελτιωτικών έργων της περιοχής δικαιοδοσίας τους που συμβάλλει στην αξιοποίηση και ανάπτυξη της γεωργίας με την εφαρμογή ορθολογικών μοντέλων άρδευσης και στράγγισης. Οι Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων, εποπτεύονται άμεσα από την αυτοδιοικητική Περιφέρεια, ενώ εποπτεία και έλεγχο ασκεί το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Η κατάσταση που επικρατεί στη λειτουργία ορισμένων Οργανισμών Εγγείων Βελτιώσεων περιγράφεται με ακρίβεια σε πρόσφατο άρθρο από τον εξαιρετικό συνάδελφο και πρώην Πρόεδρο του ΓΕΩΤΕΕ κ. Κ. Γκούμα. Τονίζεται η κακή οικονομική διαχείριση, η λανθασμένη νοοτροπία των αρδευτών, ανεξέλεγκτες καταναλώσεις νερού και συσσώρευση οφειλών -κυρίως προς τη ΔΕΗ- οι οποίες είναι αντικείμενο προβληματισμού.

Οι αρδευτές και οι οργανισμοί που λειτουργούν για την εξυπηρέτησή τους διαχειρίζονται το το νερό καθώς και έργα ή υποδομές, π.χ. φράγματα και ταμιευτήρες, αγωγούς μεταφοράς και διανομής, αντλιοστάσια κ.ο.κ., τα οποία συνήθως κατασκευάζονται με δημόσιο χρήμα. Δεν διαφαίνεται στο ορατό μέλλον διάθεση εκσυγχρονισμού η μετασχηματισμού αυτού του πλαισίου, ούτε διάθεση παρέμβασης από την Περιφέρεια Θσσαλίας από την οποία εποπτεύονται. Είναι λυπηρή η ανοχή της Περιφέρειας, αφού ουσιαστικά διάφοροι αγροτοσυνδικαλιστές, “εντεταλμένοι σύμβουλοι Υδάτων” και κάποιοι έμπιστοι κομματικοί “μαϊντανοί” κινούν τα νήματα της λειτουργίας των οργανισμών άρδευσης, ενώ οι ΟΕΒ έχουν παραδοθεί σε διοικήσεις αγροτο συνδικαλιστικού χαρακτήρα. Φυσικά δεν υπάρχει ουσιαστική συμμετοχή ειδικών, επιστημόνων και ατόμων που γνωρίζουν το αντικείμενο, εκτός ορισμένων “προθύμων”. Είναι σίγουρο ότι η Περιφέρεια Θεσσαλίας γνωρίζει τα τεκταινόμενα, αλλά η ατολμία της για την ομαλοποίηση της κατάστασης, είναι παραπάνω από εμφανής και κάποιοι ευθύνονται.

Το φράγμα της Γυρτώνης

Δεν αμφισβητεί κανένας τη σημασία και τη χρησιμότητα του έργου, αν και υπάρχουν πολλά ερωτηματικά για τη λειτουργία και τη διαχείρισή του. Η κατασκευή του φράγματος με προϋπολογισμό 38 εκατομμύρια €, ολοκληρώθηκε το 2013 και παραδόθηκε προσωρινά στον ΤΟΕΒ Πηνειού για λειτουργία.

Το φράγμα δημιουργεί ταμιευτήρα με επιφάνεια 1.300 στρ. για την αποθήκευση 5-6 εκατομ. κυβικών μέτρων νερού. Διάφορες εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι από τα αποθέματα νερού μπορούν να αρδευθούν 120.000 στρέμματα της ευρύτερης περιοχής. Με βάση αξιόπιστες μελέτες, φαίνεται ότι δεν έλαβαν υπόψη τις υπολογισμένες απώλειες νερού λόγω εξάτμισης για κάθε καλλιέργεια στην περιοχή, ούτε τις πραγματικές ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό άρδευσης. Επειδή η μέση εξάτμιση (περίοδος Απριλίου – μέσα Αυγούστου) είναι περίπου 660 mm (κλιματικά στοιχεία 43 ετών), οι παραπάνω εκτιμήσεις για άρδευση της παραπάνω έκτασης είναι υπεραισιόδοξες.

Μερική άποψη του φράγματος της Γυρτώνης (φωτ. Θ. Καρυώτης, 1/9/2020)

Έργο τροφοδοσίας δικτύου Τ.Ο.Ε.Β. με βαρύτητα από το φράγμα Γυρτώνης στον Πηνειό

Το παραπάνω έργο το οποίο δημοπρατήθηκε το 2016, προϋπολογισμού 8.300.000 ευρώ το οποίο αναμένεται να βοηθήσει στον τομέα της άρδευσης και της ορθολογικής χρήσης νερού. Οι αρμόδιοι προκειμένου να ενημερωθούν οι ενδιαφερόμενοι αγρότες ας απαντήσουν στα παρακάτω ερωτήματα:

– Πότε θα ξεκινήσει η τροφοδοσία του δικτύου Τ.Ο.Ε.Β. με βαρύτητα από τον ταμιευτήρα Γυρτώνης;
– Έχουν κλείσει οι υδρογεωτρήσεις όπως προβλέπεται, σε ακτίνα 1 km από το φράγμα; Πότε θα αντικατασταθεί η άρδευση της περιοχής του φράγματος από επιφανειακά νερά;

– Έγινε η σφράγιση των αρμών του φράγματος;

– Ολοκληρώθηκε η κατασκευή αρπάγης για τα επιπλέοντα φερτά στην ανάντη πλευρά του ρουφράκτη;

– Είναι δυνατόν να γίνει προσδιορισμός των ποιοτικών χαρακτηριστικών του νερού με τον προβλεπόμενο μετρητικό εξοπλισμό;

– Πότε θα ολοκληρωθεί η κατασκευή αγωγού για τη μεταφορά νερού στην Κάρλα;.

Σχισμές στο σκυρόδεμα (φωτ. Θ. Καρυώτης, 1/9/2020)

Ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα είναι η απροθυμία των φορέων ανάληψης ευθυνών ομαλής και αποτελεσματικής λειτουργίας του φράγματος της Γυρτώνης και η ατολμία ανάθεσης από την πλευρά των υπευθύνων. Στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας δεν έχει εφαρμοσθεί τεχνητός εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, παρά το γεγονός ότι μένουν αναξιοποίητες οι υδρογεωλογικές μελέτες που συντάχθηκαν για αρκετές περιοχές και προτείνουν την εφαρμογή του. Είναι γνωστό ότι δαπανήθηκαν αρκετά χρήματα για την ολοκλήρωση των μελετών.

Τέλος, ελπίζουμε ότι οι λιμνοδεξαμενές που κατασκευάζει η Περιφέρεια Θεσσαλίας, δεν θα καταλήξουν απλοί τόποι φιλοξενίας πουλιών, αλλά θα έχουν ως κύριο ρόλο την άμβλυνση των σοβαρών προβλημάτων έλλειψης νερού για γεωργική χρήση.

Οι πολίτες και ιδιαίτερα οι αγρότες έχουν βαρεθεί τις μεγαλοστομίες, τις υποσχέσεις και τις επαναλαμβανόμενες δηλώσεις των επαγγελματιών της πολιτικής. Πότε θα καταλάβουν ότι πρέπει να οργανώσουν και να στελεχώσουν τις υπηρεσίες τους, αντί να διορίζουν διάφορους άσχετους π.χ. Εντεταλμένους Συμβούλους Υδάτων Θεσσαλίας; Το περιεχόμενο των δηλώσεών τους επιβεβαιώνονται μόνον με αποτελεσματικά έργα που λύνουν προβλήματα και όχι με (αδικαιολόγητες) καθημερινές φωτογραφίες των “αρμοδίων” στα μέσα ενημέρωσης.